Ten projekt wygrał niejeden raz — najpierw w konkursie architektonicznym, później w ubiegłorocznej edycji najbardziej prestiżowego zestawienia w polskiej architektury — Nagrodzie Roku SARP 2024. Dzisiaj tym zwycięstwem, oprócz architektów z pracowni PB / STUDIO, Studiomania i IPA ipreferanalog, cieszą się przede wszystkim mieszkańcy gdyńskiego Witomina, którzy zyskali miejsce do pogłębiania relacji sąsiedzkich, poszerzania wiedzy i aktywnego spędzania czasu. Czy Przystań Widna 2a może być zatem wzorem dla domu kultury w XXI wieku?
Domy kultury były jednym z najważniejszych wyróżników architektury i planowania urbanistycznego w poprzednim systemie. Animowały życie wielkich osiedli, na których mieszkały (i mieszkają do dziś) miliony Polek i Polaków. Po zmianie ustroju przestały powstawać — na przełomie lat 80 i 90, liczba domów kultury drastycznie spadła z 16 tysięcy do 6 tysięcy, dzisiaj jest ich niewiele ponad 4 tysiące. Ten stan jednak powoli zmienia się, zmieniają się też same domy kultury, zyskując nowe nazwy czy modele funkcjonowania, którym obejmują coraz szersze grupy.
Centrum Sąsiedzkie Przystań Widna 2A w Gdyni — proj.: PB / Studio, Studiomania, IPA ipreferanalog
fot.: Nate Cook © PB / STUDIO
Ta zmiana ma również swoje odzwierciedlenie w architekturze — powstaje coraz więcej infrastruktury na potrzeby placówek mających aktywizować lokalne społeczności. Do najświeższych, dobrych przykładów zaliczyć można z pewnością Centrum Aktywności Międzypokoleniowej w Warszawie czy Centrum Integracji Społecznej w Policznie. Powstawanie tego rodzaju budowli zależy przede wszystkim od zasobów oraz inicjatywy samorządowej. Gdynia w tym zakresie należy do przykładów godnych naśladowania — już w ramach gminnego programu rewitalizacji, realizowanego od 2016 roku zapadła tam decyzja o utworzeniu sieci Centrów Sąsiedzkich.
Centrum Sąsiedzkie Przystań Widna 2A w Gdyni — proj.: PB / Studio, Studiomania, IPA ipreferanalog
fot.: Nate Cook © PB / STUDIO
przystań sąsiedzka
Korzystając z żeglarskiej nomenklatury, Gdynia nazwała swoje Centra Sąsiedzkie Przystaniami. Wedle założeń miały one pełnić szereg funkcji na rzecz społeczności zamieszkujących gdyńskie osiedla. Istotną cechą pomorskiej inicjatywy jest jej elastyczność — wypracowując koncepcję Przystani, od samego początku nie było mowy o jednym, z góry ustalonym modelu działania. Każda z placówek miała być dostosowana do szczególnych potrzeb społeczności, której ma służyć — dlatego na przykład w Przystani Chylońskiej 237, oprócz mediateki, znalazła się przychodnia oraz żłobek, których brakowało w tamtej części Chyloni. Pierwsze Przystanie powstały przy wykorzystaniu już istniejących struktur. Na potrzeby centrów sąsiedzkich zaadaptowano dwa obiekty edukacyjne — Zespołu Szkół Ekologicznych oraz Zespołu Szkół Rzemiosła i Handlu — oraz biblioteki miejskiej przy ulicy Opata Hackiego 33.
Centrum Sąsiedzkie Przystań Widna 2A w Gdyni — proj.: PB / Studio, Studiomania, IPA ipreferanalog
fot.: Nate Cook © PB / STUDIO
Nie wszystkie sąsiedztwa posiadają jednak odpowiednią infrastrukturę lub budowle, które potencjalnie mogłyby zacząć pełnić rolę Przystani. Taka sytuacja miała miejsce w przypadku Witomina, dlatego Gmina Miasta Gdyni zdecydowała się na organizację konkursu architektonicznego, który pozwolił na wybranie projektu odpowiadającego potrzebom lokalnej społeczności.
Centrum Sąsiedzkie Przystań Widna 2A w Gdyni — proj.: PB / Studio, Studiomania, IPA ipreferanalog
fot.: Nate Cook © PB / STUDIO
spójne, konsekwentne i starannie przemyślane
Projekt Przystani Widna 2a został wyłoniony spośród 8 prac nadesłanych na konkurs architektoniczny, który Gmina Miasta Gdyni we współpracy z Laboratorium Innowacji Społecznych zorganizowała w 2017 roku. Bianka Witowka, przewodnicząca sądu konkursowego, w taki sposób skomentowała wybraną pracę:
Zwycięska koncepcja bezbłędnie rozwiązuje zagadnienia funkcjonalne, łączenia i dzielenia wnętrz oraz terenu na zewnątrz. Uzyskano przestrzeń elastyczną, pojemną, a jednocześnie niepozbawioną miejsc sprzyjających integracji w mniejszych grupach. Architekci umiejętnie wykorzystali ukształtowanie terenu tworząc przyjazne, zapraszające miejsce. Koncepcja jest spójna, konsekwentna i starannie przemyślana, zaś forma obiektu adekwatna do funkcji, spełnia oczekiwania otwartości i transparentności bez uciekania się do form charakterystycznych dla obiektów handlowych, czy biurowych
Czy realizacja projektu spełniła nadzieje pokładane w zwycięskiej koncepcji?
Centrum Sąsiedzkie Przystań Widna 2A w Gdyni — proj.: PB / Studio, Studiomania, IPA ipreferanalog
fot.: Nate Cook © PB / STUDIO
zaciszne centrum dzielnicy
Przystań Widna 2a powstała w trudnej lokalizacji, która ma tyle wad, co i zalet. Nowe centrum sąsiedzkie wybudowano bowiem w pobliżu przecięcia ulic Chwarznieńskiej, Wielkokackiej, Małokackiej i Rolniczej, największego skrzyżowania w dzielnicy. Witomino jak dotąd nie dorobiło się obwodnicy, dlatego każdego dnia przejeżdżają tędy tysiące samochodów, generujących mnóstwo hałasu.
Centrum Sąsiedzkie Przystań Widna 2A w Gdyni — proj.: PB / Studio, Studiomania, IPA ipreferanalog
fot.: Nate Cook © PB / STUDIO
Co więcej, Widną 2a, znajdującą się właściwie w samym środku Witomina, wybudowano na styku dwóch architektonicznych rzeczywistości — za nią znajdują się osiedla czterokondygnacyjnych wielkopłytówców z przełomu lat 60. i 70. ubiegłego wieku, zaś od frontu, po drugiej stronie Chwarznieńskiej, wznoszą się gargantuiczne bryły Centrum Rodzinnego Witawia, budynków powstałych już po zmianie ustroju.
Centrum Sąsiedzkie Przystań Widna 2A w Gdyni — proj.: PB / Studio, Studiomania, IPA ipreferanalog
fot.: Nate Cook © PB / STUDIO
Położenie w samym centrum jest z pewnością korzystne — znalezienie tego miejsca nie stanowi problemu, ułatwiony jest również dojazd przy wykorzystaniu komunikacji miejskiej. Lokalizacja ma też jednak niezwykle istotną wadę, którą jest hałas. Jego redukcja stała się jednym z podstawowych wyznaczników tego, w jaki sposób architekci z PB / STUDIO, Studiomania oraz IPA ukształtowali przestrzennie nowe centrum sąsiedzkie w Gdyni.
Jednym z ważniejszych celów było zaprojektowanie kameralnego, wewnętrznego placu, który utworzy się dzięki odpowiedniemu usytuowaniu nowej zabudowy na działce i umożliwi inwestorowi realizowanie planowanych zadań w trudnej lokalizacji przy głównym skrzyżowaniu dzielnicy. Zaproponowaliśmy, aby budynek pełnił funkcję bariery akustycznej — zamykał się od strony ruchliwych ulic i otwierał na wewnętrzny plac. Forma budynku została ukształtowana przez dopasowanie bryły do terenu i przysunięcie do linii zabudowy, oraz zastosowanie uskoków, które pełnią funkcje bariery dyfuzjnej rozbijającej dźwięk dobiegający z ulicy.
— piszą architekci na temat swojej realizacji.
Założenia architektów zrealizowały się w formie dwóch budynków, zlokalizowanych północno-zachodniej części skrzyżowania, wzdłuż ulic Rolniczej i Chwarznieńskiej. Bryły od strony południowej, zwróconej w kierunku ruchliwych ulic zostały rozczłonkowane, ukształtowane kaskadowo. Ich najważniejszym zadaniem jest rozbijanie ściany dźwięku docierającej do Przystani Widna 2a z warczących silników pojazdów, przejeżdżających po ruchliwych ulicach.
Centrum Sąsiedzkie Przystań Widna 2A w Gdyni — proj.: PB / Studio, Studiomania, IPA ipreferanalog
fot.: Nate Cook © PB / STUDIO
Projektując ściany południowe, prawie zupełnie zrezygnowano z wykorzystania przeszkleń zwróconych w stronę ulicy. Również sposób wykończenia elewacji został podporządkowany walce z hałasem — pokryto je drewnianymi lamelami, nieprzerwanie ciągnącymi się od przyziemia, aż po same szczyty budynków. W przyszłości porosną je pnącza, jednak już dziś wpływają pozytywnie na akustykę budynku.
Centrum Sąsiedzkie Przystań Widna 2A w Gdyni — proj.: PB / Studio, Studiomania, IPA ipreferanalog
fot.: Nate Cook © PB / STUDIO
przejście na stronę kultury
Przystań Widna 2a odwraca się do ulicy plecami — ale w przypadku takiej lokalizacji to nie wada. Nie znaczy to jednak, że centrum sąsiedzkie na Witominie nie zaprasza do środka. Odsunięte od siebie o kilkanaście metrów bryły tworzą szerokie wejście, pełniąc rolę bramy, zachęcającej do odkrycia tego, co znajduje się po drugiej stronie drewnianych „zasieków”.
Centrum Sąsiedzkie Przystań Widna 2A w Gdyni — proj.: PB / Studio, Studiomania, IPA ipreferanalog
fot.: Nate Cook © PB / STUDIO
Po przejściu na drugą stronę wyraz budynków diametralnie się zmienia. Przed osobami, które „zaryzykują” spacer w to miejsce, ukaże się niewielki plac, otulony ze wszystkich stron budynkami — od północy blokami z lat 70. XX wieku, od południa zaś dwiema kubaturami Przystani Widna 2a. Pierwszym, co rzuca się w oczy, jest sposób opracowania elewacji. W Gdyni nie mogło paść na inny kolor — w wykończeniu dominuje złamana biel, zgodnie z wytycznymi plastyka miejskiego, jak zapewniają autorzy projektu. Jasne są zarówno tynkowane elewacje, jak i lastryko, które wykorzystano w charakterze nawierzchni placu.
Budynki stanowią kompozycyjną i materiałową jedność z placem oraz elementami małej architektury. Posadzka placu z jasnego terrazzo łączy się z posadzką wnętrz budynków i przechodzi płynnie na tarasowe siedziska wokół placu, dzięki czemu uzyskano optyczne i fizyczne połączenie architektury i otoczenia.
— piszą architekci na temat swojej realizacji.
Centrum Sąsiedzkie Przystań Widna 2A w Gdyni — proj.: PB / Studio, Studiomania, IPA ipreferanalog
fot.: Nate Cook © PB / STUDIO
Wydaje się, że to właśnie plac spełnia tutaj kluczową rolę. Jest przestrzenią demokratyczną, dostępną zewsząd i dla wszystkich (cało założenie dostosowano do wysokich standardów dostępności), swoim ukształtowaniem promuje zarówno integrację, jak i samotne formy rekreacji. Najważniejszy jest jego kształt — zespół wykorzystał spadek terenu, projektując krańce placu w formie wysokich stopni, tworzących układ przypominający amfiteatr. Jak sami zaznaczają:
Amfiteatralna forma siedzisk umożliwia prowadzenie zajęć, spotkań czy plenerowych seansów filmowych i sprzyja integracji mieszkańców.
Centrum Sąsiedzkie Przystań Widna 2A w Gdyni — proj.: PB / Studio, Studiomania, IPA ipreferanalog
fot.: Nate Cook © PB / STUDIO
Spędzaniu czasu w tym miejscu sprzyja również mała architektura, przede wszystkim ławki oraz stoły szachowe, które swoim drewnianym wykończeniem przełamują gdzieniegdzie dominantę białego lastryka, oraz liczne, przede wszystkim niskie nasadzenia. Również w przestrzeni placu postawiono na rozwiązania, które mają za zadanie minimalizować niedogodności generowane przez pobliskie jezdnie:
W centralnej części skweru znajduje się fontanna posadzkowa, która dodatkowo szumem wody maskuje dźwięki ulicy.
Centrum Sąsiedzkie Przystań Widna 2A w Gdyni — proj.: PB / Studio, Studiomania, IPA ipreferanalog
fot.: Nate Cook © PB / STUDIO
dwie bryły dla sąsiedztwa
Za podziałem przestrzennym podążył również podział funkcji zlokalizowanych w dwóch budynkach gdyńskiego centrum sąsiedzkiego. Bryła zlokalizowana od strony ulicy Rolniczej jest domem filii Biblioteki Miejskiej Gdyni. W tym przypadku układ wnętrz jest prosty i intuicyjny — główne wejście zlokalizowano od strony „przejścia” prowadzącego pomiędzy dwoma budynkami Przystani. Już za pierwszymi drzwiami otwiera się widok na półki ze zbiorami oraz ladę biblioteczną. W głębi budynku znalazły się biurka do pracy oraz pomieszczenia sanitarne i administracyjne. Piętro powtarza ten układ, z jedną różnicą — od strony północnej część przestrzeni znajduje się pod gołym niebem, pełniąc rolę obszernego tarasu, dostępnego zarówno z wnętrza biblioteki, jak i z zewnątrz.
Centrum Sąsiedzkie Przystań Widna 2A w Gdyni — proj.: PB / Studio, Studiomania, IPA ipreferanalog
fot.: Nate Cook © PB / STUDIO
Dużo bardziej rozbudowany jest program funkcjonalny części przeznaczonej na działalność Przystani Widna 2a. Tutaj wejście zlokalizowano od strony placu — zaraz po przekroczeniu progu widok otwiera się na obszerny hol. Dookoła niego (oraz ponad nim, na piętrze) rozlokowano liczne sale warsztatowe i wykładowe, oraz inne pomieszczenia użytkowane przez Dom Sąsiedzki i Stowarzyszenie OVUM, udzielające bezpłatnych porad prawnych. Podobnie jak w przypadku sąsiedniej biblioteki, także i tutaj część drugiej kondygnacji przeznaczono na wyłożony drewnem taras, dostępny dla wszystkich mieszkańców.
Centrum Sąsiedzkie Przystań Widna 2A w Gdyni — proj.: PB / Studio, Studiomania, IPA ipreferanalog
fot.: Jakub Piórkowski © PB / STUDIO
spełnione nadzieje
Głównym założeniem projektu było stworzenie współczesnej przestrzeni publicznej, łączącej funkcje miejsca spotkań, relaksu i interakcji dla lokalnych mieszkańców z różnych grup wiekowych i społecznych.
— czytamy w opisie autorskim.
Wygląda na to, że założenia zostały zrealizowane — obserwując media społecznościowe placówki łatwo znajdziemy harmonogram wypełniony po brzegi warsztatami, spotkaniami i innymi aktywnościami, integrującymi społeczność Witomina. Choć program rewitalizacji Gdyni, w ramach którego powstała Przystań Widna 2a, powoli dobiega końca, to misja samego centrum sąsiedzkiego dopiero się zaczyna. Można mieć nadzieję, że tego rodzaju inicjatywa będzie promieniować jednak dalej, niż w obrębie najbliższego sąsiedztwa, oferując dobry przykład dla samorządów w całym kraju.
