Artykuł pochodzi z numeru A&B 9|23
Po raz pierwszy byłam świadkiem rozległych zniszczeń spowodowanych rosyjskimi atakami rakietowymi w drodze z Kijowa do Żytomierza latem 2022 roku. To było w Makarowie, małym mieście obok Kijowa, spieszyłam się na spotkanie z Żytomierską Agencją Rozwoju Przestrzennego. Moi koledzy i ja mieliśmy omówić projekt architektoniczny przekształcenia opuszczonego piętra w budynku mieszkalnym na przestrzeń dla osób przesiedlonych (dalej IDP), więc nie zatrzymałam się.
Po spotkaniu w Żytomierzu dowiedziałam się o osiedlach w pobliżu Kijowa. Okazało się, że Makarów był silnie ostrzeliwany, chociaż zniszczeń nie było widać z drogi. W wyniku ostrzału ucierpiały między innymi budynki cywilne wzdłuż ulicy Projekt, która została zbudowana zaledwie trzydzieści sześć lat temu w związku z przesiedleniami ludności ze strefy czarnobylskiej. Niestety mieszkańcy znów musieli się przeprowadzić, co wprowadza nowe zjawisko — wielokrotnego przesiedlenia. Dotyczy ono wielu Ukraińców, którzy zostali zmuszeni do przeprowadzki z obwodów donieckiego i ługańskiego kilka lat temu i ponownie ponad rok temu [https://eng.rebuildua.net/makariv]
CO-HATY — pilotażowy projekt w Iwano-Frankiwsku
fot.: Bohdan Volynskyi
To ważne, by budować domy, jest na nie ogromne zapotrze bowanie. Około 8 milionów ludzi zmieniło miasto lub region zamieszkania w Ukrainie, a 6 milionów przeprowadziło się za granicę. Wznoszenie budynków w czasie wojny, gdy powszechnie trwa niszczenie, może się jednak wydawać nieproduktywne. Wiele budynków mieszkalnych dla osób przesiedlonych zbudowanych od początku rosyjskiej agresji na Ukrainę w 2014 roku zostało już zniszczonych przez wojnę. Jednym ze sposobów rozwiązania tej kwestii w czasie wojny i zniszczeń jest zmiana naszego spojrzenia na architekturę, postrzeganie jej nie tylko jako działania typu „cegła i zaprawa”, ale jako projekt zorientowany na proces.
Podejście to, w przeciwieństwie do nastawionego na wyniki, wymaga innej roli architekta, bardziej demokratycznego modelu organizacyjnego i oceny pracy. Poniższe wzorce nie są kompletnymi zestawami cech, które je opisują — to indywidualne przemyślenia bazujące na obserwacjach i moim zawodowym zaangażowaniu we wspólne projekty architektoniczne w Ukrainie.
CO-HATY — pilotażowy projekt w Iwano-Frankiwsku
fot.: Bohdan Volynskyi
bezpieczna sytuacja mieszkaniowa ratuje życie
Jednym z najważniejszych tematów ukraińskiej architektury jest dziś szybkie budownictwo mieszkaniowe. W czasach wojny, gdy ludzie rozważają: pozostać czy uciec, posiadanie dostępnej przestrzeni może być kluczowe przy podejmowaniu decyzji. W tych krytycznych momentach architektura może ratować życie, ustępując jedynie możliwości bezpiecznej ucieczki.
wspólne warsztaty projektowe dla inicjatywy CO-HATY
fot.: Nastya Kubert (NGO Metalab)
Ukraina ma niewielkie doświadczenie w zapewnianiu niedrogich i bezpiecznych mieszkań. Wiosną 2022 roku około 12 milionów Ukraińców zostało przymusowo przesiedlonych z powodu pełnej inwazji Rosji na Ukrainę. 1 stycznia 2021 roku w Ukrainie było tylko 1 098 mieszkań socjalnych i 1 997 mieszkań tymczasowych. Brakuje spółdzielni mieszkaniowych i domów non-profit, regulacji na rynku wynajmu mieszkań, a mechanizm utrzymania i eksploatacji budynków jest nieefektywny. W tym kontekście znalezienie szybkiego rozwiązania normalizującego życie stanowi wyzwanie dla ukraińskich architektów. Przykładem może być projekt CO-HATY, który rozpoczął się pod koniec marca 2022 roku i do końca kwietnia pomógł już stu siedemdziesięciu osobom.
wspólne warsztaty projektowe dla inicjatywy CO-HATY
fot.: Nastya Kubert (NGO Metalab)
pomoc i wsparcie to szansa
Ta trudna sytuacja sprawiła jednocześnie, że pojawiło się mnóstwo energii, szczególnie w dziedzinie architektury — zintensyfikowano projektowanie partycypacyjne, chętniej dzielono się pomysłami i zasobami, zwiększyło się zaangażowanie społeczności. Tam, gdzie tradycyjna realizacja projektu nie była możliwa ze względu na ograniczenia zasobów, pojawiły się rozwiązania bardziej kreatywne i elastyczne. Dzięki przyjęciu podejścia bazującego na współpracy, w którym zespół ad hoc dzieli się ryzykiem i pomysłami, projekty mogą być realizowane szybko i skutecznie.
wspólne warsztaty projektowe dla inicjatywy CO-HATY
fot.: Nastya Kubert (NGO Metalab)
Oprócz zapewnienia praktycznego rozwiązania, podejście to ma również wiele długoterminowych korzyści: wzmacnia pozycję obywateli, zapewniając im nową wiedzę i umiejętności, pozwalając wziąć odpowiedzialność za projekty, w które są zaangażowani. To poczucie sprawczości i upodmiotowienia może prowadzić do silniejszego poczucia wspólnoty i przynależności. Gdy społeczności budują dla siebie, poczucie to jest jeszcze mocniejsze, sprawia, że społeczność uczestniczy w utrzymaniu i konserwacji obiektu i jest bardziej prawdopodobne, że będzie z niego korzystać w przyszłości.
skupianie się na pilnych potrzebach nie oznacza unikania długoterminowych rozwiązań
Projekt zainicjowany i zarządzany przez obywateli, którzy zapewniają szybkie rozwiązania, może mieć długotrwałe konsekwencje, architekci powinni więc sugerować zrównoważone praktyki. Na przykład renowacja opuszczonych budynków, by wykorzystać je jako mieszkania, nie tylko przyczynia się do zmniejszenia śladu CO₂ w porównaniu z nową budową, pozytywnie wpływa także na społeczność poprzez rewitalizację zniszczonego obszaru. Co więcej, praca z opuszczonymi budynkami pozwala na ulepszenia, a nieprofesjonalni aktywiści i wolontariusze mogą czuć się bardziej komfortowo, pracując w takich przestrzeniach. Może to prowadzić do zaangażowania większej liczby osób w projekt, co ostatecznie przynosi korzyści dla społeczności.
Są też inne plusy, na przykład potencjalni powracający na dany obszar są mniej narażeni na stres w krajobrazie, który nie został bardzo zmieniony.
wspólne warsztaty projektowe dla inicjatywy CO-HATY
fot.: Nastya Kubert (NGO Metalab)
piękno jest podstawową potrzebą ludzi, którzy przeszli przez przymusowe wysiedlenia i wojnę
„Chcę teraz żyć na wysokim poziomie! Bo nikt nie spłaci kredytu mojego życia, kiedy to wszystko się skończy” — mówi Svitlana, IDP, mieszkanka schroniska CO-HATY w Iwano-Frankiwsku, przemawiająca w czerwcu 2023 roku. Historia Svitlany, która wraz z rodziną mieszkała w Berysławie w obwodzie chersońskim, jest typowa. Wielu uchodźców wewnętrznych nie ma przywileju planowania, więc uważają swoje obecne miejsce zamieszkania zarówno za tymczasowe, jak i stałe. W tym kontekście piękno staje się narzędziem dobrego samopoczucia ludzi, a także jakością przestrzeni, którą starają się nazywać domem. Kiedy przestrzeń jest piękna, może pomóc uchodźcom wewnętrznym poczuć, że ktoś chciał im sprawić przyjemność. Ma to kluczowe znaczenie po doświadczeniu ogromnego cierpienia.
warsztaty na temat projektu CO-HATY ze studentami Politechniki Federalnej w Zurychu (ETHZ)
fot.: Autorka
ponowna ocena narracji o powojennym rozwoju
Inaczej niż w wypadku powojennego planowania urbanistycznego, które koncentruje się na długoterminowych projektach, wiele działań podejmuje się już podczas wojny, w odpowiedzi na pilne potrzeby. Choć długoterminowe strategie są niezbędne, powojenne warunki i instrumenty mogą mieć negatywny wpływ na powstające projekty. Nawet jeśli uwzględniają one bieżące działania, często grupują je jako powojenne, spychając je do roli przygotowawczej. Co więcej, używanie terminu „powojenny” jest mylące zarówno w odniesieniu do odbudowy ukraińskich miast po zniszczeniach i podczas wojny, jak i przyszłego rozwoju okupowanych miast; nie definiuje on przyszłych możliwości. Aby przeciwstawić się konwencjonalnemu podejściu powojennego planowania, ważne jest ustanowienie pewnej narracji, nacisk na długowieczność.
materiały zebrane na potrzeby projektu CO-HATY
fot.: Autorka
dom to przestrzeń działania
Wiele wyzwań architektonicznych stojących przed ukraińskim społeczeństwem i naszymi miastami ma swoje korzenie w historii imperialnego i sowieckiego kolonializmu. Większość zasobów mieszkaniowych została zbudowana podczas radzieckiej industrializacji i składa się z budynków, które wymagają naprawy. Brak silnego poczucia przynależności będący rezultatem gospodarki planowej, a potem prywatyzacji w czasach niepodległości również jest tu istotny.
Najnowsze projekty powstające w Ukrainie mają ogromny potencjał do pracy z tym dziedzictwem. Przywrócenie kolektywnych praktyk, które były powszechne w Ukrainie przed okresem sowieckim, jest ważnym elementem wysiłków na rzecz dekomunizacji i strategii sowieckich dekolonizacji. CO-HATY zainicjowane przez Metalab (co-haty.org), Drewniane Koronki Czernihowa (demer.cn.ua/pl), Brave to Rebuild (@bravetorebuild) to projekty realizowane obecnie w Ukrainie, przykłady wspólnego procesu budowlanego.
W Ukrainie skala zniszczeń i potrzeb wymaga rozmaitych strategii architektonicznych. Wspólne projekty, które koncentrują się na tworzeniu zrównoważonych społeczności i środowisk poprzez projekty architektoniczne, mogą pomóc w osiągnięciu celu.
