W rozstrzygniętej ostatnio 14. edycji konkursu Towarzystwa Urbanistów Polskich, dotyczącego najlepszych przedsięwzięć urbanistyczno–architektonicznych w Polsce nagrodę w kategorii Przestrzeń publiczna w zieleni otrzymał Park Pamięci Wielkiej Synagogi w Oświęcimiu. Jego inicjatorem jest oświęcimskie Centrum Żydowskie, a przedsięwzięcie mogło powstać dzięki zaangażowaniu wielu osób i instytucji oraz internetowej zbiórce.
Nagrodzony projekt autorstwa NArchitekTURA − Bartosz Haduch we współpracy z Imaginga Studio jest kieszonkowym parkiem, który powstał w miejscu największej synagogi przedwojennego Oświęcimia, powstałej na przełomie lat 60. i 70. XIX wieku w miejscu dawnej bożnicy. Został ona doszczętnie spalonej w nocy z 29 na 30 listopada 1939 roku przez nazistów, a dwa lata później rozebrano pogorzelisko. Park Pamięci Wielkiej Synagogi upamiętnia nie tylko nieistniejące już miejsce i traumę Holocaustu, związaną z dawnym obozem koncentracyjnym w Auschwitz, ale odnosi się również do przypomnienia o wielokulturowym obliczu miasta. Bowiem Oświęcim przez kilka wieków był miejscem wspólnego koegzystowania chrześcijan i żydów, a ci ostatni przed wybuchem II wojny światowej stanowili aż 60 procent mieszkańców. W mieście znajdowało się ponad 20 synagog i domów modlitwy, jednak życie społeczne oraz religijne koncentrowało się głównie wokół Wielkiej Synagogi.
Widok na Park Pamięci Wielkiej Synagogi w Oświęcimiu
fot. Piotr Strycharski
uniwersalna symbolika
W uzasadnieniu konkursowym jury, które składało się z przedstawicieli Zarządu Głównego Towarzystwa Urbanistów Polskich, Prezesów Oddziałów Terenowych Towarzystwa Urbanistów Polskich, Prezesa Izby Architektów RP, Małgorzaty Pilinkiewicz oraz Prezesa Stowarzyszenia Architektów Polskich, Bohdana Lisowskiego, przeczytamy, że:
Nagrodę przyznano za realizację kieszonkowego Parku Pamięci, którego uniwersalna symbolika odzwierciedla różne kultury i wyznania. Park zlokalizowany jest w centrum Oświęcimia a jego otwarta forma pozwala na różne sposoby użytkowania, upamiętnienia historii oraz interpretacji przestrzeni. Jury Konkursowe doceniło idę „ścieżki życia” o unikatowym rozwiązaniu materiałowym oraz podkreśliło wymiar symboliczny parku bez wyraźnego „początku i końca”. Powstało miejsce, które jest obecnie miejscem wypoczynku i spokojnej rekreacji wśród zieleni, ale równocześnie przestrzenią refleksji o wielokulturowym dziedzictwie miasta nieopodal Auschwitz.
Parku Pamięci Wielkiej Synagogi w Oświęcimiu
fot. Piotr Strycharski
„przywrócenie do życia"
Architekci potraktowali ten projekt jako kontynuację i rozwinięcie ich wcześniejszej realizacji aranżacji wnętrz oraz wystawy stałej Centrum Żydowskiego, łącząc go z tradycją żydowską, ale również uniwersalną symboliką, czytelną w obrębie różnych wyznań czy kultur. Przestrzeń ma charakter otwarty, a odniesienia do dawnej synagogi przybierają tu nieoczywiste formy.
Otwarta przestrzeń Parku Pamięci Wielkiej Synagogi w Oświęcimiu
fot. Piotr Strycharski
Obrys rzutu synagogi zaznaczony jest poprzez wąski krawężnik, oddzielając wnętrze parku od otaczającej go zieleni, a głównym elementem zagospodarowania jest mozaika czterdziestu płyt z szarego piaskowca, odnoszących się do pozostałości po budynku, gdyż jego podłoga była wykonana z podobnego materiału. Płyty prowadzą do ekspozytora, przedstawiającego historię synagogi, „studni” z historyczną posadzką, sadzawki wodnej, ławek z blachy corten oraz żyrandola , który jest kopią obiektu znalezionego w tym miejscu podczas prac archeologicznych. Natomiast „ścieżki życia” to moduły z szarego piaskowca o wymiarach 120×220 cm, będące odpadami przemysłowymi. Ozdobione są rodzajem reliefów, który nie był pomysłem architektów, ale efektem ich wykorzystania w kamieniołomie, gdzie służyły jako podstawy do cięcia mniejszych formatów. Ponowne wykorzystanie tych odpadów przemysłowych jest gestem sprzeciwu wobec nadmiernej eksploatacji bogactw naturalnych, rodzajem „przywrócenia do życia”, co można traktować także symbolicznie jako przywrócenie pamięci o synagodze, historii i wielokulturowości miasta.
Płyty z szarego piaskowca i ekspozytor w Parku Pamięci Wielkiej Synagogi w Oświęcimiu
fot. Piotr Strycharski
minimalizm i forma otwarta
Charakterystyczne dla Parku Pamięci jest to, że architektoniczna interwencja ustępuje miejsca naturze, stopniowo zawłaszczającej to miejsce. Na terenie parku zostały zachowane kilkudziesięcioletnie drzewa − lipy, klony, wiązy i jesiony, a także pojawiły się nowe rośliny.
Widok na sadzawkę w Parku Pamięci Wielkiej Synagogi w Oświęcimiu
fot. Piotr Strycharski
Źródeł tej idei braku, bądź minimalnej interwencji, minimalizmu oraz otwartego charakteru można doszukiwać się w koncepcji formy otwartej Oskara Hansena i jego niezrealizowanego pomnika Droga z 1958 roku, który miał upamiętnić ofiary faszyzmu w Auschwitz Birkenau. Projekt Hansena polegał na wybudowaniu asfaltowej drogi w poprzek terenu byłego obozu i pozwoleniu, aby samoistnie zarastał on oraz niszczał, ulegając materialnej, a także symbolicznej entropii. Widać w koncepcji NArchitekTURA również odniesienia do najlepszych rozwiązań pomników Holocaustu, takich jak Pomnik Pomordowanych Żydów Europy w Berlinie autorstwa Petera Eisenmana, powstały w latach 2003–2005, składający z 2711 betonowych bloków-steli, a więc po jednym na każdą stronę Talmudu i ustawionych w równoległych szeregach.
