Są takie elementy przestrzeni publicznych, które nie pełnią istotnych funkcji i nie posiadają walorów użytkowych, a jednak stanowią istotny element tożsamości miejsca. Mimo że niewiele żyje osób, które pamiętają przedwojenny Wrocław, to temat powrotu zaginionej Fontanny Neptuna na Placu Nowy Targ rozpala wrocławian, jak żaden inny. Całkiem możliwe, że sprawa ciągnąca się od wielu lat nieoczekiwanie dobiegnie końca. Powstaje jednak ważne pytanie — konkurs, kopia czy oryginał?
Neptun zawitał na placu Nowy Targ we Wrocławiu w 1732 roku w formie barokowej figury, wyrzeźbionej przez Johanna Jakoba Bauera, posadowionej na kolumnie oraz rzeźbach przedstawiających delfiny i nereidy, oraz umiejscowionej w centrum nowopowstałej, wielobocznej fontanny. Antyczny władca mórz zdobił wrocławski plac przez ponad 200 kolejnych lat, przechodząc przy tym kilka remontów, a także wymianę rzeźby na nową, odkutą przez Alberta Rachnera. Niestety, w trakcie wojny rozpoznawalny obiekt został zniszczony i wywieziony z miasta wraz z gruzami. Od tego momentu co jakiś czas powraca temat powrotu Fontanny Neptuna do Wrocławia. Czy wreszcie się uda?
Targ Rybny na placu Nowy Targ przed 1905 rokiem
domena publiczna | Biblioteka Cyfrowa Uniwersytetu Wrocławskiego
pomysły na Neptuna
Podstawę historycznej fontanny odkryto w 2010 roku podczas budowy podziemnego parkingu, który powstawał w ramach drugiej powojennej rewitalizacji placu. Zespół archeologów odnalazł wówczas kilka fragmentów fontanny, którą zniszczono w wyniku działań wojennych w 1945 roku. W projekcie przebudowy planowano ustawienie nowej fontanny, na jej realizację nie wystarczyło jednak środków. W 2013 miasto rozpisało konkurs na projekt nowej fontanny na placu Nowy Targ — zwyciężył projekt, którego autorką była Matylda Ariadna Nowak. Zakładał on budowę fontanny na rzucie kwadratu o boku 20 metrów — z lustra wypełniającej ją wody wynurzać miały się metalowe wstęgi, przypominające wzbierające fale. Koncepcja nie spotkała się z aprobatą mieszkańców, a realizację przedsięwzięcia ponownie zarzucono.
Plac budowy podczas rewitalizacji Placu Nowy Targ — zespół odkrył fragmenty zniszczonej fontanny
fot.: Robert Niedźwiedzki © CC BY-SA 3.0 | Wikimedia Commons
niespodziewane znalezisko
Niespodziewany zwrot akcji nastąpił w 2022 roku, kiedy wrocławski historyk, dr Tomasz Sielski, odnalazł w Wielowsi fragmenty pierwszej, XVIII-wiecznej fontanny. Jeszcze przed końcem roku przewieziono je z powrotem do Wrocławia, na Stary Cmentarz Żydowski przy ulicy Ślężnej, gdzie „kurzą” się do dzisiaj. Od tego czasu miasto nie znalazło pieniędzy lub inicjatywy na wykorzystanie fragmentów, w międzyczasie zaś sam plac Nowy Targ przeszedł kolejną rewitalizację. Teraz okazuje się, że Neptun może jednak powrócić, dopiero co odnowiony plac trzeba będzie więc zapewne częściowo rozpłytować.
Fontanna Neptuna we Wrocławiu — na zdjęciu druga figura ustawiona w XIX wieku
domena publiczna
fontanna na placu Nowy Targ
Pod koniec marca bieżącego roku plany były jeszcze nieco inne — decyzją Rady miasto zabezpieczyło wówczas w budżecie 350 tysięcy złotych na organizację konkursu, w ramach którego miała powstać koncepcja dla zupełnie nowej fontanny. Jak właśnie się przekonaliśmy, rzeźba powróci jednak w formie historycznej — niedługo po sesji Rady Prezydent Miasta Wrocławia Jacek Sutryk stwierdził, że zabezpieczone pieniądze powinny zostać przeznaczone nie na konkurs, a na przywrócenie Neptuna w historycznej formie. Do współczesnych realizacji przedstawiciele Miasta mają jasny stosunek:
Te fragmenty, które mamy, jak najbardziej nadają się do ponownego użycia przy stworzeniu repliki Neptuna. W tym momencie nie jesteśmy jeszcze w stanie określić daty, natomiast decyzja zapadła. Tak, chcemy, żeby Neptun wrócił na Nowy Targ. Chcemy, żeby był to Neptun w swojej historycznej postaci, a nie jakaś współczesna reinterpretacja
— mówił w Radiu Wrocław Michał Guz z biura prasowego Urzędu Miejskiego.
Plac Nowy Targ przed 1945 rokiem
domena publiczna
Neptun na dwa sposoby
Jak można dowiedzieć się z medialnych wypowiedzi Dolnośląskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków Daniela Gibskiego, rozważane są dwie formy przywrócenia Neptuna na Plac Nowy Targ. Pierwszą będzie pełna rekonstrukcja, czyli wykonanie kopii na podstawie źródeł ikonograficznych oraz zachowanych fragmentów posągu przedstawiających antycznego boga mórz. Drugą opcją ma być anastyloza polegająca na częściowym odtworzeniu figury Neptuna, w której osadzone zostaną oryginalne fragmenty rzeźby. Z punktu widzenia doktryny konserwatorskiej, preferowana jest właśnie anastyloza, stwarza ona jednak dwa istotne problemy — pierwszym są koszty, które mogą być nawet dwa razy wyższe w porównaniu z rekonstrukcją. Uciążliwość drugiego jest aktualnie przedmiotem badań:
To muszą technolodzy określić, czy używamy tych oryginalnych fragmentów, czy będą one służyć jako wzór do odtworzenia. A jeśli do odtworzenia, to niech to będzie dolnośląski piaskowiec, niech to będą tradycyjne metody. Niech ten Neptun będzie symbolem powrotu do dawnych wieków.
— mówił Michał Guz.
Zazieleniony plac Nowy Targ we Wrocławiu
© ZZM
eklektyzm XXI wieku
Mimo że Plac Nowy Targ jest już zupełnie inny, to przywrócenie Fontanny Neptuna może ustanowić połączenie z historyczną tożsamością tego miejsca. Z drugiej strony należy się zastanowić, jak historyzująca rzeźba zaprezentuje się w całkowicie nowym otoczeniu — nie zdobnych kamienic, a modernistycznych bloków z czasów gomułkowskich. Projektanci modernistycznej zabudowy uważają, że różnice stylowe nie stanowią w tym przypadku dużego problemu, takie rozwiązanie było brane pod uwagę już podczas projektowania powojennej wersji placu.
skąd Neptun znalazł się we Wrocławiu?
Dyskutując o, chyba już pewnej, przyszłości Neptuna na wrocławskim placu, można zastanowić się w pierwszej kolejności, dlaczego fontanna o akurat takiej formie trafiła na Nowy Targ. Związków da się doszukać przynajmniej dwóch. Pierwszym z nich mogła być przynależność do Hanzy. Mimo że Wrocław dzieli od Morza Bałtyckiego kilkaset kilometrów, to utrzymywał intensywne kontakty handlowe z miastami, które nad tym morzem leżały. W innych ośrodkach należących do Hanzy Neptun w formie statuy wieńczącej fontannę również się pojawiał — fontanna o podobnym wydźwięku znajduje się do dziś w Gdańsku. Jak pisze Tomasz Sielicki, odkrywca pozostałości wrocławskiego monumentu, wyjaśnienie może być o wiele prostsze:
Nowy Targ na przestrzeni wokół fontanny był miejscem sprzedaży towarów znad morza – przede wszystkim ryb. Piszący o Wrocławiu w latach trzydziestych XVIII w. Daniel Gomolcke zaznaczał, że na placu znajdowały się kramy śledziowe (Herrings-Bauden). Odniesień do morza na Nowym Targu było zresztą więcej. Rafał Eysymontt zwraca uwagę, że zachodnią pierzeję placu na początku XV w. określano jako Pomerysche zyte, co odnosiło się do Pomorza, skąd sprowadzano ryby.
Plac Nowy Targ we Wrocławiu uzyskał 3. nagrodę w konkursie European Green Cities 2024
fot.: Angelika Kuśmierczyk-Jędrzak
plac Nowy Targ na medal
Od czasów II Wojny Światowej, plac Nowy Targ we Wrocławiu przeszedł niejedną przemianę. Ostatnia rewitalizacja przeprowadzona z udziałem Romana Rutkowskiego, Angeliki Kuśmierczyk, Filipa Jędrzaka i Dominiki Stryjeńskiej zakończyła się w lipcu 2024 roku. Zmieniły się czasy, paradygmaty projektowe i problemy, z którymi borykają się miasta, dlatego Plac Nowy Targ w niewielkim stopniu przypomina swoje poprzednie odsłony. Kierunek zmian nastawionych na znaczne zwiększenie powierzchni biologicznie czynnych, kosztem miejsc utwardzonych, został doceniony nie tylko przez mieszkańców Wrocławia, ale i jury międzynarodowych konkursów, zajmując 3. miejsce w Europejskim Konkursie Green Cities 2024. Czy historyczna fontanna stanie się dopełnieniem tej wizji? I czy miasto wreszcie domknie temat, który ciągnie się już od ponad dekady?
