Projektowanie architektury pamięci wymaga powagi, szacunku do historii oraz odpowiedniego balansu pomiędzy mocnym wyrazem a zachowaniem wstrzemięźliwości w kreowaniu architektonicznych manifestów. Za projekt rewitalizacji, przebudowy i rozbudowy Domu Turka na Dom Pamięci Obławy Augustowskiej odpowiada pracownia Tremend Sp. z o.o..
Kamienica przy ulicy 3 maja 16 w Augustowie powstała około 1900 roku — twórcą najprawdopodobniej był Włodzimierz Ślósarski, który zaprojektował budynek w stylu rusko-imperialnym. Swoją charakterystyczną nazwę obiekt zawdzięcza postaci Kiamila Takosza, bośniackiego imigranta, który otworzył w budynku cukiernię „Ankara”. Turkiem nazywali go mieszkańcy, tureckiej proweniencji były również wyroby, które mieli okazje kosztować w jego cukierni.
Dom Pamięci Obławy Augustowskiej w Domu Turka
proj.: Tremend © materiały prasowe OKK
komunistyczne więzienie w zdobnej kamienicy
Słodki okres w historii Domu Turka zakończył się jednak wraz z wybuchem II wojny światowej. W 1940 roku obiekt przejęty został przez NKWD, w 1941 roku żołnierze niemieccy otworzyli tam piekarnię, zaś między 1945 a 1956 rokiem w Domu Turka działał Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego. Dalej kamienicę zajmowała Milicja Obywatelska i Straż Graniczna.
Po 89 roku przyszłość augustowskiego Domu Turka rysowała się w różnych wariantach — organy samorządowe przekazywały sobie kamienicę, snując wizję budowy centrum edukacyjnego, aż wreszcie, w 2005 roku, budynek trafił w ręce rodziny Rechtmanów, przedwojennych właścicieli, którzy padli ofiarą wywłaszczeń.
Dom Pamięci Obławy Augustowskiej w Domu Turka
proj.: Tremend © materiały prasowe OKK
Dom Pamięci Obławy Augustowskiej
Nieruchomość szybko sprzedano prywatnemu inwestorowi, który w byłym więzieniu NKWD i UB planował utworzenie…galerii handlowej. Wizje nie ziściły się, bo, choć nie jest przykładem wybitnej architektury, to już w 2009 roku, na wniosek organizacji patriotycznych, budynek wpisano do gminnej ewidencji zabytków. Dwa lata później obiekt pojawił się również w rejestrze, szybko rozpoczęto też zlecone przez IPN badania archeologiczne w poszukiwaniu materialnych świadectw zbrodni, jakie miały tam miejsce w powojniu. Te znaleziono, a w 2021 roku Dom Turka trafił w ręce Instytutu Pileckiego, który od razu ogłosił zamiary utworzenia Domu Pamięci Obławy Augustowskiej, placówki poświęconej akcji pacyfikacyjnej, którą w lipcu 1945 roku na terenie Puszczy Augustowskiej przeprowadziła Armia Czerwona.
Dom Pamięci Obławy Augustowskiej w Domu Turka
proj.: Tremend © materiały prasowe OKK
historia upadku
Kamienica z przełomu XIX i XX wieku znajduje się przy ulicy 3 maja 16, nieopodal augustowskiego rynku, tuż przy neoromańskiej bazylice, w otoczeniu historycznej zabudowy. Pierwszym etapem na drodze do utworzenia nowego muzeum musiała być renowacja Domu Turka, który po dekadach użytkowania w charakterze aresztu, licznych remontach, a następnie ponad 30 latach, podczas których nie pełnił żadnej funkcji i z biegiem czasu popadł w ruinę.
Dom Pamięci Obławy Augustowskiej w Domu Turka
proj.: Tremend © materiały prasowe OKK
zaczynając od podstaw
Prace prowadzone wedle wyników ekspertyz archeologicznych oraz pod ścisłym nadzorem służb konserwatorskich doprowadziły do odtworzenia historycznego charakteru kamienicy. W fasadzie stare tynki zostały skute, a w ich miejsce pojawiła się starannie odnowiona carska licówka. Zdobny charakter został utrzymany dzięki kształtkom ceramicznym w formie kroksztynów, ząbkowań i gzymsików, nie wszystkie cegły są też tej samej barwy. Podobne podziały i dekoracje znalazły się na elewacji wschodniej, przykrytą jednak warstwą nowego, jasnego tynku w kolorze, który pierwotnie zdobił budynek.
Dom Pamięci Obławy Augustowskiej w Domu Turka
proj.: Tremend © materiały prasowe OKK
Jak relacjonował w lipcu ubiegłego roku kierownik robót budowlanych, renowacja obiektu nastręczyła niemałych problemów. Przed przeprowadzeniem prac pod Domem Turka prawie wcale nie było fundamentów, wobec czego niezbędne okazało się ich podbicie. Podobnie sprawy miały się we wnętrzach — historyczne, drewniane stropy zastąpione zostały konstrukcjami żelbetowymi. Sprawy nie ułatwiały liczne remonty i przebudowy, które miały miejsce w budynku na przestrzeni lat — żadna ze ścian dzielących jego wnętrze nie stała w miejscu, w którym pierwotnie ją zaplanowano.
Dom Pamięci Obławy Augustowskiej w Domu Turka
proj.: Tremend © materiały prasowe OKK
odważne połączenie
Na renowacji jednak się nie zakończyło, bo nowa instytucja potrzebowała znacznie większej przestrzeni na infrastrukturę. Interwencje architektoniczne przeprowadzono w dwóch miejscach. Pierwszym z nich był tył kamienicy. Pracownia Tremend zaprojektowała jego przedłużenie w kierunku południowym. Nowa kubatura jest obiektem o przekroju kontynuującym formę Domu Turka z dwuspadowym, stromym dachem. Powstała żelbetowa bryła, którą oprawiono połyskliwą, aluminiową elewacją, przeprutą dużymi otworami okiennymi. Wyrazu elewacji nadaje żyletkowanie — poszczególne listwy, o wysokości mniej więcej jednej kondygnacji, zazębiają się na wysokościach stropów, podkreślając podziały poziome ścian. Jak informują architekci, zabieg pokrycia budynku żyletkami ma również swój wymiar symboliczny:
Symbolicznie odnosi się również do borów Puszczy Augustowskiej, stanowiących scenerię tragicznych wydarzeń związanych z Obławą Augustowską. Nowoczesna fasada, wykonana z materiałów i w kolorystyce harmonizującej z otoczeniem, nie tylko podkreśla pamięć o przeszłości, ale także wpisuje się w krajobraz miasta.
Związki z miejskim krajobrazem widać przede wszystkim w barwie wybranego materiału. Na pierwszy rzut oka może wydawać się, że szarość aluminium nijak ma się do ceglanej zabudowy okolicy 3 maja w Augustowie. Z poziomu ulicy wiele budynków odsłania jednak swoje spadziste połacie dachowe, które zabezpieczone są blachą właśnie w metalicznym kolorze. Podobny materiał wykorzystano w zadaszeniu odnawianego Domu Turka, a dobudowana kubatura wydaje się być formalną kontynuacją wyrazu estetycznego blaszanego dachu.
Dom Pamięci Obławy Augustowskiej w Domu Turka
proj.: Tremend © materiały prasowe OKK
W głębi działki stanął jeszcze jeden, zupełnie nowy budynek, pełniący funkcje administracyjne. Usytuowany prostopadle do nowego skrzydła Domu Turka jest jego przestrzennym kontrapunktem. Architekci zdecydowali się wykorzystać tu podobne zabiegi, co w przypadku dobudówki do kamienicy z przełomu XIX i XX wieku — znów jest to obiekt zakończony dwuspadowym dachem, o elewacjach pokrytych blachą i przesłoniętych eleganckim żyletkowaniem.
Dom Pamięci Obławy Augustowskiej w Domu Turka
proj.: Tremend © materiały prasowe OKK
historia zapisana w murach
Motyw żyletki przenosi się również do wnętrz, mieszczących wystawę zaprojektowaną przez Karolinę Fandrejewską. W przestrzeni wejściowej pod sufitem zawieszono 21 szarych listw o dynamicznie falujących krawędziach, za którymi skrywają się instalacje techniczne. Urządzenie wnętrz budynku było grą pomiędzy próbami zachowania zastanej materii a potrzebą dostosowania obiektu do potrzeb współczesnych użytkowników, osób z niepełnosprawnościami oraz pełnienia funkcji wystawienniczej.
Dodatkowo interaktywne i multimedialne ekspozycje zostaną przystosowane do potrzeb osób niewidomych i niedowidzących. W ramach idei inkluzywności muzeum oferować będzie także wsparcie w języku migowym oraz dostosowane materiały dla osób w spektrum autyzmu, co pozwoli na komfortowe zwiedzanie w dostosowanym tempie i warunkach.
Dom Pamięci Obławy Augustowskiej w Domu Turka
proj.: Tremend © materiały prasowe OKK
Odratowano detal architektoniczny oraz materialne świadectwa bytowania więźniów, przetrzymywanych w budynku przez organy komunistycznej represji. Te odnaleźć można przede wszystkim w piwnicznych celach, gdzie internowane osoby pozostawiały napisy wydrążone w cegłach. W wyniku prac interdyscyplinarnego zespołu udało się je odkryć, zinwentaryzować i zabezpieczyć, a następnie odpowiednio wyeksponować.
Oprócz ekspozycji poświęconej obławie w Augustowie w budynkach znajdą się również pomieszczenia administracyjne, sala konferencyjna, biblioteka publiczna czy przestrzenie edukacyjne.
Dom Pamięci Obławy Augustowskiej w Domu Turka
proj.: Tremend © materiały prasowe OKK
mur pamięci
Zagospodarowaniu uległa także przestrzeń pomiędzy budynkami. Oprócz nowej nawierzchni, przy wschodniej krawędzi działki pojawił się nowy, niezwykle istotny dla miejsca element.
Mur Pamięci Ofiar Obławy Augustowskiej, zaprojektowany przez Tomasza Trzupka to ponad dwadzieścia trójwarstwowych, betonowych płyt, na których upamiętniono imiona i nazwiska prawie 600 ofiar wydarzeń z lipca 1945 roku.
Koncepcja miejsca upamiętnienia ofiar Obławy Augustowskiej opiera się na przedstawieniu idei skraju lasu, który jest jednocześnie miejscem kaźni i schronienia. Puszcza łączy nasze wspólnotowe wyobrażenie o tym, co wartościowe i ponadczasowe. Zależało nam na stworzeniu miejsca, które nie ma wyłącznie negatywnych konotacji, ale mówi o ofierze i poświeceniu dla wspólnego dobra i lepszej przyszłości
– opisuje Tomasz Trzupek
Dom Pamięci Obławy Augustowskiej w Domu Turka
proj.: Tremend © materiały prasowe OKK
